Sensasiya! Dövlət Departamenti Qarabağla bağlı məxfi sənədləri açıqladı - Ermənistan hansı planı rədd edib?

ABŞ Dövlət Departamentinin arxivi 1990-cı illərdə Ermənistanda baş vermiş daxili siyasi fikir ayrılıqlarını, Ermənistan və Qarabağ separatçılarının bağlı qapılar arxasında irəli sürdüyü tələbləri sübut edən sənədləri məxfilikdən çıxarıb.

Bizim.Media xəbər verir ki, “Azadlıq” radiosunun erməni xidməti bu sənədlərdən bəzi məqamları dərc edib. 

Sənədlərə görə, Qarabağla bağlı danışıqlar prosesi Ter-Petrosyanın istefasından bir il əvvəl, 1997-ci ildə intensivləşməyə başlayıb.

Bunu şərtləndirən iki amil var idi: birincisi, Azərbaycan qaz və neft kəmərlərinin çəkilməsi ilə bağlı ilk müqavilələri imzalamağa başladı və Qərb regionda sabitliyin və sülhün bərqərar olmasında maraqlı idi. Digər tərəfdən, həmin ilin yanvarında yeni format yaradıldı: Rusiya, ABŞ və Fransanın həmsədrliyi. 

Dövlət Departamentinin diplomatik məktublarına görə, həmin mərhələdə bu problemi həll etmək və bununla da Qərb və Rusiyanın əməkdaşlıq edərək  Avropada sülhü təşviq edə biləcəyini göstərmək hər üç ölkənin maraqlarına uyğun idi.

Ona görə də həmsədrliyin yaradılmasından bir ay sonra, fevralda ABŞ dövlət katibi Madlen Olbraytla Fransa prezidenti Jak Şirak arasında Parisdə keçirilən görüşün gündəliyinə bu məsələ daxil edilib. İki Qərb lideri vahid cəbhə nümayiş etdirməyin və bu hekayəyə son qoymağın vacibliyini vurğulayır.

Bir neçə həftə sonra, fevralda ABŞ dövlət katibinin müavini Strob Talbott Ermənistanın xarici işlər naziri Aleksandr Arzumanyanla görüşür və ondan prezident Ter-Petrosyana deməyi xahiş edir ki, hazırda Qarabağla bağlı üç fövqəldövlət məşğul olur və bu faktı nəzərdən qaçırmaq olmaz.

“Mühüm maraqları olan üç mühüm ölkə də məsuliyyəti öz üzərinə götürüb. Həm ABŞ-da, həm Fransada, həm də Rusiyada tərəfləri irəli çəkmək məsələsində maraqların konsolidasiyası tədricən artır. Ter-Petrosyan gözlərini yummamalıdır, təzyiqlər olacaq”. Məxfilikdən çıxarılan sənədə görə, ABŞ-ın xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Ceyms Kollinz xəbərdarlıq edir.

Vasitəçilərin danışıqları intensivləşdirmək səylərində ciddi olduğunu aşağıdakı diplomatik teleqramdan da görmək olar: bir neçə gün sonra ABŞ dövlət katibinin müavini əvvəlcə fransalı və rusiyalı həmkarları Jak Blot və Boris Pastuxovla, sonra isə Rusiyanın xarici işlər naziri Yevgeni Primakov ilə görüşür.  Hər üç görüşdə hər üç tərəf vahid cəbhə təqdim etməyə və tərəflərin güzəştə getməsi üçün təzyiqləri gücləndirməyə hazır olduqlarını vurğulayır. Bu məsələnin bir ay sonra, apreldə Helsinkidə keçiriləcək Yeltsin-Klinton görüşünün gündəliyinə salınması qərara alınıb. Mövzunu ABŞ Prezidenti işçi nahar zamanı açır.
“Xarici siyasət məsələlərində əməkdaşlığımızı genişləndirmək istəyirəm, onlardan biri də Qarabağdır. Bu problemi həll etmək bizim hamımızın marağındadır və mən sizinlə birgə çalışmağa hazıram”, - deyə Klinton bildirib.

Yeltsin cavabında Moskvanın yalnız Vaşinqtonun iştirakına sevindiyini iddia edir:

“Biz paxıllıq etməyəcəyik, əminəm ki, sizin təsiriniz müsbət olacaq”.

“Atəşkəs ermənilərdə və azərbaycanlılarda inam yaratdı və onlar güzəştə getməyə meylli deyillər. Lakin biz tərəflərə başa salmalıyıq ki, onların inadkarlığı arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər”, - Primakov məsləhət görür.

Ertəsi gün ABŞ dövlət katibinin müavininin Türkiyə xarici işlər nazirinin müavini Öymənlə telefon danışığı olub. “Öymən bildirib ki, bir neçə gün əvvəl İstanbulda Rusiya xarici işlər nazirinin birinci müavini İvanovla təkbətək söhbət edib və o, Moskvanın Dağlıq Qarabağ məsələsində irəliləməyə hazır olduğunu bildirib. İvanovda belə bir hiss varsa, cəhd etməyə dəyər”, - Dövlət Departamentinin məxfi sənədində deyilir.

Bundan iki həftə sonra üç vasitəçi Vaşinqtonda görüşür və ilk dəfə olaraq öz ideyalarını vahid sənəddə birləşdirir. 

Bir neçə gündən sonra bu birgə sənəd prezidentlər səviyyəsində - Klinton, Yeltsin və Şirakın Paris görüşü zamanı müzakirə olunur və qəbul edilir. Dövlət Departamentinin məxfilikdən çıxarılan sənədinə əsasən, Klinton Yeltsinə deyib:

“Qarabağ məsələsinin həlli bu gün bir çox problemləri həll edəcək və bizi sabah yarana biləcək bir çox problemlərdən xilas edəcək”.

Artıq may ayının sonunda vasitəçilər sonradan paket versiyası kimi tanınan sənədi bölgəyə gətirirlər. Ermənistan prezidenti ilə görüşün ilk dəqiqələrindən son ana qədər elçilər eyni fikri vurğulayırlar: onlar yekdil və ciddidirlər.

ABŞ dövlət katibinin müavini Ter-Petrosyana deyib:

“Prezidentlərdən tutmuş hökumətlərinə qədər üç ölkə sülh prosesinin irəliləməsi üçün səylə və məsuliyyətlə çalışıblar”, - deyə ABŞ dövlət katibinin müavini Ter-Petrosyana bildirib ki, beynəlxalq ictimaiyyət onların səylərini ciddi qarşılamalıdır.

Fransız vasitəçi Jak Blot xəbərdarlıq edir:

“Əvvəllər tərəflər vasitəçi ölkələr arasındakı fikir ayrılıqları üzərində oynamağa, onları bir-birinə itələməyə meylli idilər, indi isə həmsədrlər birləşiblər”.

Rusiya səfiri də təsdiqləyir: “Razılaşmanın vaxtı çatıb”.

ABŞ, Rusiya və Fransa liderləri öz növbəsində Denverdə keçirilən G8 sammitində Qarabağla bağlı ilk birgə bəyanatı qəbul edirlər. “Təkcə atəşkəs kifayət deyil. Beynəlxalq ictimaiyyət yekun nizamlanmaya çağırır və biz əminik ki, regionda sabit və davamlı sülhün bərqərar olmasını gecikdirmək olmaz”, - deyə Yeltsin, Klinton və Şirak bildirib.

Bu misilsiz səylərə və üç həmsədr ölkənin birliyinə baxmayaraq, yerlərdə danışıqlar irəli getmir.

“Düşünürəm ki, biz işə başlamalıyıq, çünki bunu etməsək, onlar bizi müqəvva hesab edəcəklər”, - Rusiya xarici işlər naziri Denverdə dövlət katibi Olbraytla görüşdə təhdid və sanksiyalar təklif edərək deyir: “Biz "dişlərimizi" göstərməliyik. Siz amerikalılar neftdən rıçaq kimi istifadə edərək azərbaycanlılara nəsə edə bilərsiniz. Deyə bilərsiniz ki, sövdələşmə baş tutmasa, şirkətlərinizi neft hasilatında Azərbaycana kömək etməyə təşviq etməyəcəksiniz. O ki qaldı Ermənistana, biz silahdan rıçaq kimi istifadə edəcəyik, başqa sözlə, Rusiya Ermənistanı silah verməyəcəyi ilə hədələyə bilər, siz isə neft amilini təbliğ edə bilərsiniz”.

Bu xəbərdarlıqlara baxmayaraq, Xankəndi və Bakı paket variantını qəti şəkildə rədd edir.

Təxminən iki ay sonra həmsədrlər eyni prinsiplərə əsaslanan yeni, mərhələli plan təqdim edirlər, lakin icranın, belə demək mümkünsə, uzadılmış variantı seçilir. Xüsusilə, əgər birinci paket variantda ərazilərin qaytarılması və statusun müəyyənləşdirilməsinin eyni vaxtda baş tutması nəzərdə tutulurdusa, indi vasitəçilər əvvəlcə ərazilərin azad edilməsini, qaçqınların qaytarılmasını, Qarabağın təhlükəsizliyinin və özünüidarəsinin təmin edilməsini və sonra isə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və Qarabağın statusu məsələlərinə baxmalı idilər.

Həmsədrlərin bu ardıcıl səyləri fonunda Ermənistan prezidenti sentyabrda mətbuat konfransı keçirir və erməni tərəfinin beynəlxalq birliyin iradəsinə zidd getməsinin nə qədər təhlükəli olduğunu bildirir:

“Belə çıxır ki, beynəlxalq ictimaiyyət bu vəziyyətin 20 və ya 30 il qalmasına icazə verməyəcək? Bundan söhbət gedə bilməz və beynəlxalq ictimaiyyət bizi o qədər zəiflətmək üçün yollar və vasitələr tapacaq ki, biz nəinki kompromislərlə bu gün əldə edə biləcəyimizi əldə edə bilməyəcəyik, həm də özümüzü daha pis vəziyyətdə görəcəyik”.

Separatçı Qukasyan həmsədrləri Stalin repressiyaları zamanı fəaliyyət göstərən “üçlüklər”lə müqayisə edib.

Ter-Petrosyanın mətbuat konfransından 3 gün sonra Rusiyanın xarici işlər naziri Primakov ABŞ dövlət katibinin müavini ilə görüşür və xəbərdarlıq edir ki, Ter-Petrosyan cəsarətli mövqeyinə görə ciddi tənqidlərə məruz qalıb və ona dəstək verilməlidir. Bölgəni yaxşı tanıyan Primakov gec-tez Dağlıq Qarabağa təzyiq etməyin vacibliyini vurğulayıb. 
Vasitəçilər Xankəndini necə razı salacaqlarını müzakirə etməyə başlayırlar. Fransa prezidenti Şirak oktyabrda Strasburqda Ermənistan prezidenti ilə görüşərək baş nazir Köçəryanı və digər nüfuzlu Qarabağ ermənilərini Parisə dəvət etməyi təklif edir.

“Məqsəd razılığa gəlmək üçün onlara təzyiq etməkdir. Sonra Köçəryanı Moskvaya, daha sonra Nyu-Yorka dəvət edə bilərlər, orada da ona eyni şeyi deyəcəklər”. Fransa xarici işlər nazirinin müavini Dövlət Departamentinin məxfi sənədlərinə əsasən ABŞ dövlət katibinin müavininə belə təklif edib.

Lakin ideya heç bir nəticə vermir. Köçəryanın səfərindən sonra Fransa xarici işlər nazirinin müavini Vaşinqtona gizli teleqram göndərib:

“Biz Köçəryanın mövqeyində real dəyişikliyə nail ola bilməmişik və danışıqlara başlamaq üçün real perspektiv görmürük”.

Beynəlxalq ictimaiyyətin kəskin şəkildə rədd edilməsi fenomenini izah etməyə çalışan vasitəçilər hətta Ter-Petrosyanla Köçəryanın razılaşdırılmış oyun oynaya biləcəyini ehtimal edirlər: biri vasitəçiləri rədd edir, digəri kompromislərə hazır olduğunu bəyan edir.

Bu arada, əslində, hər şey daha ciddi idi. İrəvanda hakimiyyət uğrunda mübarizə hər saat dərinləşirdi. Birincisi, gizli diplomatik teleqramlara görə, Rusiyanın xarici işlər naziri Yevgeni Primakov bundan şübhələnir. Ter-Petrosyanın istefasından bir ay əvvəl, yanvar ayında İsveçdə ABŞ dövlət katibinin müavini Talbottla görüşərkən Primakov demişdi: “Köçəryan Ermənistanın prezidenti olmaq istəyir. Qarabağ erməniləri maneədir, gəlin bu məsələyə vaxt itirməyək, bunun əvəzinə nə edə biləcəyimizi müzakirə edək”.

Primakov Qarabağ hakimiyyətinə təzyiqləri gücləndirməyi və təcili olaraq ora “diplomatik desant” göndərməyi təklif edir. “Əgər Minsk qrupunun vasitəçiləri, belə demək mümkünsə, üç çox ciddi ölkənin nümayəndəsi kimi Stepanakertə (Xankəndinə) getsələr, bunun müəyyən nəticəsi olacaq. Bu, onu göstərəcək ki, onlar sülh yolu ilə nizamlanmaya qarşı çıxmaqla bütün dünyanın iradəsinə zidd gedirlər”, - Rusiya XİN rəhbəri dövlət katibinin müavininə bildirib.

Talbott Ter-Petrosyanı dəstəkləməyin zəruriliyi ilə razılaşır və etiraf edir ki, onunla Köçəryan arasında əsl mübarizə başlayıb. Eyni zamanda o, Xankəndinə getməkdən imtina edir və vasitəçilərin Qarabağa son səfərinin şok təfərrüatlarını Primakova danışır. “Keçən dəfə Arkadi Qukasyan bizi, həmsədrləri Stalin repressiyaları zamanı fəaliyyət göstərən bədnam “üçlüklər”lə müqayisə etdi, Qarabağ ermənilərinin qırğınını təşkil etməkdə ittiham etdi. Mən yenə belə qəbul olunacağımı istəmirəm”, deyə ABŞ dövlət katibinin müavini etiraf edir.

Diplomatlar bir neçə gündən sonra Parisdə yenidən görüşməyi qərara alırlar. Lakin bundan əvvəl, Primakovla Talbott arasında bu söhbətdən iki həftə sonra Ter-Petrosyan istefa verir.

“Vəziyyəti gərginləşdirməmək üçün hər hansı şərh və ya qiymətləndirmədən çəkinəcəyəm. Sadəcə qeyd etməyi zəruri hesab edirəm ki, hakimiyyət böhranı şəraitində Qarabağ məsələsinin müzakirəsi sadəcə bəhanə idi. Problem daha dərindir və dövlətçilik prinsipləri, alternativ sülh və müharibə ilə bağlıdır. Və həyat göstərəcək ki, Qarabağ üçün kim nə edib, onu əslində kim satıb”, – Ter-Petrosyan çıxışında bildirib. 

Həmin günlər masada Laçın istisna olmaqla, işğal olunmuş ərazilərdən Ermənistan silahlı qüvvələrinin çıxarılması, tərəflər arasında bölücü xəttin yaradılması variantı var idi - bufer zonası tamamilə yaşayışsız qalmalı və ATƏT qüvvələrinin nəzarəti altında olmalıdır. Laçın dəhlizi indiki 5 kilometr deyil, 22 kilometr olmalı idi və Azərbaycan onu ATƏT-ə icarəyə verməli, o da öz növbəsində Qarabağın “avtoritetləri”nin istifadəsinə verməli idi. Qarabağın öz bayrağı, gerbi, himni və konstitusiyası olmalı idi. Vətəndaşlar Qarabağ ərazisində hərbi xidmət keçəcəkdi,  Azərbaycan ordusunun, təhlükəsizlik qüvvələrinin və polisinin icazəsi olmadan Qarabağa daxil olmaq hüququ qazanacaqdı.
Xankəndi iqtisadiyyat, elm, mədəniyyət, idman və humanitar məsələlərdə xarici ölkələr və beynəlxalq təşkilatlarla xarici əlaqələr qurmaq hüququ alacaqdı. Bu hərəkətlərdən sonra artıq növbəti mərhələdə statusun dəqiqləşdirilməsinə keçmək təklif olunub. Bundan əvvəl beynəlxalq ictimaiyyət təhlükəsizliyin təminatçısına çevrilərək sülhməramlı qüvvələrin yerləşdiriləcəyinə söz vermişdi.

Diplomatik sənədlərdən də görünür ki, bu məsələ ilə bağlı qapalı danışıqlar zamanı vasitəçilər dəfələrlə vurğulayıblar ki, onların fikirləşdikləri və təklif etdikləri ən yaxşılardan biridir. Bununla yanaşı, fövqəldövlətlər Ermənistan tərəfinə xəbərdarlıq ediblər ki, həll yolu tapılmasa, Ermənistan inkişaf və çiçəklənmə imkanlarını itirəcək.

“1997-ci il qaz kəmərləri və nəqliyyat marşrutları ilə bağlı qərarların qəbulu ilidir. Erməni tərəfi regional proseslərdə iştirak edə bilməsə, bu, Ermənistana baha başa gələcək ki, bu da heç kimin marağında deyil”, - deyə ABŞ-ın xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Ceyms Kollinz bir neçə ay əvvəl Ermənistan xarici işlər nazirinə xəbərdarlıq etmişdi.

Dövlət katibinin müavini Strob Talbot da Ermənistanın enerji proqramlarında və regional layihələrdə iştirakının Qarabağ probleminin həllindən asılı olduğunu vurğulayıb.

"Prezident Klintonun fikrincə, Ermənistanı regionda gözlənilən iqtisadi artımın iştirakçısına çevirmək lazımdır", - Talbot diplomatik sənədlərdən birinə görə bildirib. Yüksək rütbəli diplomat Nairit kimya zavodunun yenidən işə salınmasının mümkünlüyündən danışıb və eyni zamanda xəbərdarlıq edib: “Bu, münaqişə səbəbindən hansı planların pozulduğunu göstərir. Sülh olmadan heç nə olmayacaq”.
İyirmi ildən artıqdır ki, birinci prezidentin istefasından sonra Ermənistanın hər üç lideri status-kvonu saxlamaq kursunu müəyyənləşdirdi. Hər üçü hakimiyyətlərinin müxtəlif mərhələlərində Ter-Petrosyanı məğlubiyyətdə və xəyanətdə ittiham etdi.

Bizim.Media