Azərbaycan ədəbiyyatının mövcud vəziyyəti, gənc və yaşlı ədəbi nəsil arasındakı ziddiyyətlər, yeni ədəbi əsərlərdə söyüş və kobud ifadələrin həddindən artıq çoxluğu və s. son dövrün ən çox müzakirə edilən ədəbi problemləri sırasındadır.
Bu və bu kimi məsələlərlə
bağlı fikirlərini öyrənmək məqsədi ilə Moderator.az saytı olaraq görkəmli yazıçı Əkrəm Əylisliyə müraciət
etdik.
-Əkrəm müəllim, Azərbaycan ədəbiyyatının mövcud vəziyyəti ilə bağlı
fikirlərinizi bilmək istərdik. Ədəbiyyatımızın hazırkı durumu sizi qane edirmi?
Son vaxtlar ciddi ədəbi hadisə sayılacaq hansısa əsərə şahid olmusunuzmu?
-Azərbaycan ədəbiyyatının hazırkı vəziyyəti bir tərəfdən
məni qane edir, bir tərəfdən isə yox. Əslində həyat həmişə belədir. Zaman dəyişdikcə,
ədəbiyyata münasibət də müəyyən qədər dəyişir. Amma bu dəyişiklik köklü, ciddi
dəyişiklik olmur. Ədəbiyyat hər gün yaranmır. Böyük ədəbiyyat böyük fasilələrlə
yaranır. Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə nəzər salsaq buna şahid ola bilərik.
Füzulidən Vaqifə qədər olan dövrə nəzər salsaq görərik ki, onların ikisi
arasındakı zaman kifayət qədər böyükdür. Biz Füzulidən sonra Vaqifin üstünə gəlir,
onun üzərində dayanırıq. Halbuki, ortada çoxlu yazanlar olub. Amma onlar tarixdə
qalmayıb. Hər yazılan ədəbiyyatda qalmır. Külli miqdarda yazılar olur, amma
onlardan yalnız bəlli bir qismi ədəbiyyatda qalır, özünə yer edə bilir.
-Sizcə gənc ədəbi nəslin yaradıcılığı nə dərəcədə qənaətbəxşdir?
-Bugünkü gənc yazarların,
eləcə də jurnalistlərin yazılarına nəzər salsaq görərik ki, bədbinlik üçün əsas
yoxdur. Onlar çalışır, yeni fikirlər ortaya qoyurlar. Ədəbiyyat mühitinə azad təfəkkür
gətirirlər. Onlardan birdən-birə dahiyanə əsərlər yaratmağı tələb etmək doğru
deyil. Bu, mənası bir tələb olardı.
-Məşhur yazıçılardan birinin belə bir deyimi var: “söyüşün
başladığı yerdə ədəbiyyat bitir”x9d. Sizcə doğrudanmı söyüşün başladığı yer ədəbiyyatın
sonudur?
-Söyüşün başladığı yerdə
sadəcə ədəbiyyat deyil, hər şey bitir. Söyüşün başladığı yerdə dostluq bitir, yoldaşlıq
bitir, ailə münasibətlərində gərginlik yaranır. Söyüş heç vaxt heç kimə xeyir gətirməyib.
Söyüş acizlik və gücsüzlük əlamətidir.
-Son illər Azərbaycan ədəbiyyatında da söyüşə maraq
həddindən artıq artıb. Sizcə ədəbi əsərlərdən söyüşdən kütləvi istifadə
hallarının artması nə ilə bağlıdır? Ümumiyyətlə, əsərdə söyüşdən istifadə etməlidirmi?
-Əgər o sözü, yəni
hansısa söyüşü işlətmək zəruridirsə, həmin sözü başqa bir sözlə əvəz edəndə mətləb
alınmırsa, o zaman həmin sözü işlətmək olar. Indiyə qədər yadımdadır. Sovet dönəmində
mənim “Adamlar və ağaclar”x9d kitabımdan bir sözü çıxartmaq istəyirdilər. Əsərdə
belə bir epizod var idi. Uşaqlar adı pis çıxan bir qadının arxasınca qaçırlar.
Onlar qadının arxasınca qaça-qaça ona “qəhbə”x9d deyə səslənirlər. Qadın isə əslində
pis qadın olmur. Bu sözü redaktor “fahişə”x9d sözü ilə əvəz etmək istəyirdi. Amma
hər kəs bilir ki, uşaq bunu belə deyə bilməz. Uşaq yalnız bu sözü deyə bilər.
Buna görə də yazıçı məcburdur ki, həmin sözü olduğu kimi saxlasın. Çünki onu dəyişəndə
lazımi effekt alınmır. Belə olanda artıq onu yazmağa dəymir. Hazırkı ədəbiiyatımızda
bəziləri söyüşə daha çox meyl göstərir. Onlar bununla diqqəti özlərinə çəkməyə
çalışırlar. Həmin müəlliflər bununla əsərlərini oxutdurmağa cəhd edilər. Onların
əsərində söyüş işlətmək zərurətdən irəli gəlmir. Bu, məqsəd olur. Onlar
düşünürlər ki, qoy daha çox söyüş işlədim, cəmiyyət maraq göstərsin, mənim
kitabımı alsın. Bu, olduqca mənfi bir haldır. Bu, hər şeydən öncə həmin
yazıının acizliyinə dəlalət edir. İstər yaşlı, istərsə də cavan yazıçı olsun, fərq
etməz. Əgər bir söyüşü işlətməyə hansısa əsərdə ehtiyac varsa, bu söyüş həmin
obrazın mahiyyətini açmağa kömək edirsə, o zaman həmin sözü işlətmək lazımdır.
Çünki belə olmasa, o zaman obrazın mahyyəti qaranlıq qalacaq. Əslində bu kimi məsələlərin
geniş müzakirəsinə ehtiyac var. Cavanlarla görüşmək, bu kimi məsələlərlə bağlı
onlarla fikir mübadiləsi aparmaq lazımdır.
-Rus və dünya ədəbiyyatında necə, söyüşə münasibət
necədir?
-Bugünlərdə müasir rus
yazıçılarındna birinin əsərini oxudum. əsər demək olar ki, söuyüşdən ibarət
idi. Bizimkilər də bu cür şeyləri təqlid edirlər. Dünya ədəbiyyatında, böyük ədəbiyyatda
isə bu cür hallara rast gəlmək mümkün deyil. Kim görüb ki, böyük ədəbiyyatda
söyüş olsun? O adamların ki, dilindən Kafka düşmür, Markes düşmür, Kamyu
düşmür, onlar gedib həmin şəxslərin əsərlərinə baxsınlar. Görsünlər ki, onlaırn
əsərlərində bir dənə də olsun yersiz söyüş varmı? Əgər söyüşsüz ötülşmək
mümkündürsə, bunu eləmək alzımdır. Yox əgər onun qalması həqiqətən də zəruridirsə,
o zaman söyüş qalmalıdır.
-Gənc və yaşlı ədəbi nəsil arasında bəlli bir müddətdir
ki, gərginlik yaşanmaqdadır. Sizcə bu gərginliyin səbəbi nədir?
-Məsələ ondadır ki, gənclərə
yuxarıdan aşağı baxmaq olmaz. Biz bunu öz cavanlığımızda görmüşük. Bizə yekəxana
baxanların axırını da görmüşük. Lakin bu bir həqiqətdir ki, bizdə bəzən
cavanlara həqiqətən də yuxarıdan aşağı baxırlar. Guya həmin şəxslər indiki
cavanların yaşında böyük işlər görüblər. Indiki cavanlar isə guya heç bir iş
görə bilmir. Yaşlıların gənc nəslin təmsilçilərinə qarşı sərgilədikləri yekəxanalıq,
onlarda yaşlı nəslin nümayəndələrinə qarşı nifrət yaradır. Gəcnlikdə yaşlı nəslə
qarşı obyektiv münasibət formalaşdırmağa imkan vermir.
Seymur Əliyev
