Dünya tarixinin ən möhtəşəm millətlərindən biri olan böyük Alman xalqı ilə Azərbaycanlılar arasında zaman-zaman möhkəm dostluq telləri mövcud olmuş və dostluq özünü xüsusilə XX əsrin əvvəllərində daha qabarıq büruzə vermişdir. Bir yazıçı olaraq bu maraqlı mövzu mənim də nəzərimdən yayınmamış və bu yaxında çap olunmuş “ 27 ildən sonra “ kitabımda bu barədə geniş bəhs olunmuşdur. Belə ki, həmin kitabda Alman və Azərbaycan xalqlarının tarixindən, almanların Azərbaycana gəlişindən, yerli camaatla almanların dostluğundan, yaxın əlaqələrini, necə ağıllı xalq olduğunu göstərmişəm. ( səh 159-dan başlayaraq )
Almanlar o zaman Tovuzu Traubenfeld
adlandırırdılar. Onların Tovuza gətirdiyi meyvə və üzüm ağacları bugün də əhali
arasında sevilir. Bizdə armuda elə indi də alman armudu deyilir.
Almanlar Tovuzda 8 küçə salmışdılar. Onlar küçələrin
adlarını elə adlandırmışdılar ki, uzun illər keçsə belə, hətta sovet hakimiyyəti
dövründə də bu adlar qalmışdı. Lenin, Karl Marks, Kəhriz küçələri son illərə qədər
almanların adlandırdığı kimi çağırılırdı.
Almanlar Tovuzda futbol məktəbi də
yaratmışdılar. Onların Roto-fam komandası ilə yerli komanda arasında yarışlar
keçirilirdi. Hətta almanlar sürgün ediləndən sonra Tovuz futbolu alman ənənələrinə
uyğun inkişaf edərək, 50-ci illərdə komandamızın qələbələrinə görə klubu Qafqaz
Braziliyası adlandırırdılar.
Almanlar Tovuzda 30 metr dərinlikdə zirzəmisi
olan şərab zavodu inşa etmişdilər. Onlar həmin zirzəminin torpağından dam
örtüyü və kərpic istehsal edən zavod və evlər tikmişdilər.
Azərbaycana ilk olaraq cins mal-qaranı
almanlar gətirmişdilər. Sənaye üsulu ilə ilk yağ-pendir istehsalı zavodunu da
almanlar Şəmkirdə tikmişdilər. Tovuzda Axınca çayı üzərində qurulmuş ilk SES-də
almanlar ilə bağlıdır.
Siemens qardaşlarının KO şirkəti Gədəbəy və
Daşkəsəndə filiz hasilatı ilə məşğul idilər.
1879-cu ildə Zaqafqaziyada ilk dəfə uzunluğu 32 km olan 33 vaqondan ibarət
4 lokomotivli dəmir yolu çəkmişdilər.
Həmin vaxtlarda tikilmiş Xanlar şərab
zavodunun da adını Siemens qardaşları qoymuşlar.
1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsi zamanı rus
çarı II Nikolay Krım , Moldova, Şimali Qafqaz və Volqaboyunda yaşayan almanları
Sibirə sürgün etmişdir. Bu vaxt Gəncə quberniyasında yaşayan almanların da
köçürülməsi gündəmdə idi. Rəfibəyov
qardaşları, Paşa Qasımov Qafqaz canişininin yanına getmiş, almanlara zamin
duraraq onların köçürülməsini dayandırmışlar.
Onu da qeyd edim ki, Paşa Qasımov mənim babamin qardaşldlr. Almanlar
Xanlar rayonundan sürgün ediləndən sonra ermənilər alman evlərinə yerləşdirilmişlər.
Eləcə də Şəmkir, Tovuz rayonlarında almanların evlərinə ermənilərin yerləşdirilməsi
faktdır.
1941-ci ildə almanlar Azərbaycandan sürgün
edilmişlər. Hələ o dövrdə erməni milyonçularının Azərbaycanda yeritdiyi terror
və soyqırımı siyasətindən almanlar da əziyyət çəkmişlər. 1905-ci ildən 1907-ci ilin avqustunadək ermənilərin
“ Daşnaksyutun” terror partiyası Yelendorf ( Xanlar ) almanlarını partiyanın xəzinəsinə
xərac verməyə məcbur etmişlər. Onlar o zamankı şərab istehsalşıları olan Forer
və Qurr adlı almanlardan 30 min rubl pul tələb etmişlər. Qurr bu məbləği ödəyə bilmədiyi üçün qətlə yetirilmişdir.
Sovetləşmədən sonra ermənilər Azərbaycan almanlarına “ antisovetçi “ damğası
vuraraq bildirmişdilər ki, 1918-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinə almanlar
böyük təntənə ilə dəstək verərək Azərbaycana gəlmələrinin 100 illiyini qeyd
etmişlər. Ermənilər Azərbaycana həmrəy olan almanları güllələmişlər. Almanlar
ermənilərdən çox acılı günlər görmüşdür.
1941-ci ildə rayonun hörmətli sakinlərindən
biri olan Qasımov Paşanın evində yoxlama keçirilmişdir. Evdən alman kitabları
tapıldığına görə onu həbsə almışlar. Paşa Qasımov vaxtilə Qori seminariyasının Gəncədəki
Tatar məktəbini oxumuşdu. Sonradan Azərbaycanın vəzifəli şəxsləri olmuş Həmid
Sultanov, Musa Şəmşəddinski Paşanın tələbə
yoldaşları olmuşlar.Gəncə milisi Qara Camala Paşanı azad etməyə tapşırırlar. Sonra Qasımovun evindən götürülmüş kitabları tərcümə
etdirirlər, məlum olur ki, bu kitabda dərmanların
hazırlanması, xəstəliklərin müalicəsi, tibbə aid çox şey yazılıb. Kitab vasitəsilə
dərman hazırlayıb, cəbhə bölgələrinə yollayırlar. Bu dərmanlar çox faydalı
olduğu üçün Paşanı azad edərək ona pul mükafatı da vermişlər. Eyni zamanda
Qazax, Tovuz, Şəmkir, Gədəbəy rayonları birləşmiş olduğu vaxtlarda onu Rayon
İcra Komitəsinin sədri təyin etmişdilər.
“ 27 ildən sonra “ kitabının 163 və 164-cü səhifələrdə 1937 ”“ci ildə çəkilmiş
şəkillərdə Paşa almanlarla birlikdədir.
1953-cü ildə babamın dostu Şoler Tovuza gəlir,
Paşanın qonağı olur. O, Qazaxıstanda
olduğunu bildirərək Tovuzdakı xoş günlərinə çata bilməz deyir, həyatından
danışır. O, Tovuzdakı kəhrizi inşa etdirmişdi. Babamla ora gedir, kəhrizin
üstündə oturaraq ağlayır.
Atam Qasımov Qəzənfəri Şoler 1940-cı ildə
bağçaya qoymuşdu. Həmin ildə o rus məktəbinə yerləşdirilmişdi. Şoler bir həftədən
sonra Qazaxıstana gedir.
Babam Paşa kişi deyir: “ İəndən sonra rahat ölə
bilərəm. Əmanəti sahibinə çatdırdım. “
Atam
deyir ki, Şoler və onun iki qızı həkim idi. Həmin kitablar da qızlarının idi. Almanları 1941-ci ildə sürgün edərkən o, qızıllarını, qiymətli əşyalarını
etibarlı dostu Paşa Qasımova saxlamağa vermişdi. O, 1953-cü ildə qızıllarını
alır. Kitablarının müsadirə edildiyini eşidəndə babama deyibmiş ki, kaş bütün
var-dövlətimi, qızıllarımı müsadirə edərdilər, kitablarımı yox. Babam isə Şolerə
bildiribmiş ki, mənsə sevinirdim ki, Sovet hökuməti nə yaxşı qızılları tapmadı,
kitabları tapdı.
Bu kitabda -“27 ildən sonra“ -Dağlıq
Qarabağ müharibəsindən, Xocalı Soyqırımından, erməni vəhşiliyindən yazılıb.
Alman vətəndaşı Markın qəhrəmanlığı, verdiyi obyektiv qərarlar bir daha alman
xalqının humanist, ağıllı olduğunu göstərir. Bu kitabı oxuyanların çoxu mənimlə
əlaqə saxlayaraq Alman-Azərbaycan tarixi
və dostluğundan çox şey öyrəndiklərini söyləyiblər. O dövrdə alman ailəsi qız verib, qız almaqla
azərbaycanlılarla qohum olmuşlar. İndi də Tovuzda belə ailələr var.
Alman Azərbaycan tarixinin qısa bir hissəsidir.
Yaşasın Alman-Azərbaycan dostluğu!
Beynəlxalq Qaşqari Fondunun
vitse-prezidenti,
Dünya Gənc Türk
Yazarlar Birliyi Məsləhət Şurasının üzvü,
yazıçı-publisist
Cəlaləddin QASIMOV
