BİZİM TƏQVİM: 25 noyabrda baş vermiş tarixi hadisələr

25 noyabr 1893-cü ildə Türk mədəniyyəti tarixində əlamətdar hadisə baş verib. Danimarkalı alim Vilhelm Tomsen ilk dəfə qədim türk mədəni abidəsi olan Orxon-Yenisey daş kitabələrindəki yazıların oxunması barədə məlumat verib. İlk olaraq «Tanrı» və «türk» sözlərini oxumağa müvəffəq olan alim qədim türklərin yazı mədəniyyəti və əlifbası barədə kəşfi ilə dünya elminə və türkologiya tarixinə dəyərli töhfə verib.

Bəs, noyabrın 25-də dünyada daha nələr olub?

1. 1875-ci ilin 25 noyabrında Misir hökmdarı İsmayıl Paşa Süveyş kanalının özünə məxsus 46 % səhmlərini 100 milyon Fransa frankına İngiltərəyə satdı. Kanalın qalan səhmləri isə fransızların əlində qalırdı. Misir hökmdarı bu hərəkəti ilə kanalın tikilməsi, paytaxt Qahirənin müasirləşməsi, şəhərdə opera binasının inşası və Süveyş kanalının açılışı münasibətilə Cüzeppe Verdinin “Aida” operasının quruluşuna sərf olunan külli miqdarda vəsait nəticəsində ölkədə gözlənilən iqtisadi böhranın qarşısını almağa çalışırdı. Buna baxmayaraq, Misir dövləti borclardan qurtula bilmədi: Süveyş kanalının dəyəri isə 19-cu əsrin sonuna yaxın 8 dəfə artdı.

2. 1899-cu il 25 noyabrda Osmanlı dövlətinin Nazirlər Heyəti Anadolu-Bağdad Dəmiryolu Müqaviləsini təsdiqləyib. Bununla Almaniya sərmayəsilə çalışan Anadolu Dəmiryolu Şirkəti 8 il içində Konyadan Bağdada və Bəsrəyə dəmiryolu inşasını öhdəsinə götürdü.

3. Macarıstan qadınlarının hüquqları uğrunda fəal mübariz, 1918-ci ildə ölkəsini İsveçrədə təmsil edən Rozike Şvimmer dünya diplomatiyası tarixində ilk qadın səfir təyin olundu. O, 1919-cu ilin baharında, Macarıstanda kommunistlər hakimiyyətə gəldikdən sonra öz vəzifəsindən imtina etdi.

4. 25 noyabr 1936-cı ildə Almaniya və Yaponiya Sovet Rusiyasının təcavüzünə qarşı birgə hərəkət üçün saziş imzaladılar.

5. 1943-cü il 25 noyabr tarixində ABŞ prezidenti Franklin D.Ruzvelt, İngiltərənin baş naziri Vinston Çörçil və Çinin dövlət başçısı Çan Kay-Şek Qahirədə bir araya gəldi və Yaponiya təslim olanadək müharibənin davamına dair qərar qəbul etdilər.

6. 2009-cu ilin 25 noyabrında güclü yağışlar Səudiyyə Ərəbistanının Ciddə şəhərində sel fəlakətinə səbəb oldu: 122 nəfər həyatını itirdi, 350 adam itkin düşdü.

7. 25 noyabr Qadın Zorakılığına Qarşı Beynəlxalq Mübarizə Günüdür. Bu gün 1999-cu ildən etibarən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının qərarı ilə qeyd olunmağa başlayıb. Tarixin seçilməsi isə 1960-cı il noyabrın 25-də Dominikanda diktator rejiminə qarşı mübarizə aparan Mirabal bacılarının edam olunması ilə bağlıdır.

25 noyabrda həm də tarixdə bu şəxsiyyətlər xatırlanır:

1. 1072-ci ilin 25 noyabrında Səlcuq imperiyasının hökmdarı Sultan Alparslan Səmərqənd səfəri zamanı ələ keçirdiyi Bərzəm qalasının komandanı tərəfindən bıçaqlanaraq öldürülüb (1029-1072).

2. İspaniya milli dramaturgiyasının banisi, 200-ə yaxın pyesin müəllifi Lope de Veqa 1562-ci ilin bu günü dünyaya gəlib (1562-1635).

3. Türkiyənin görkəmli yazıçısı Rəşad Nuri Gültəkin 1889-cu il noyabrın 25-də anadan olub.(1889-1956)

4. Azərbaycanın görkəmli dilçi alimi, akademik Əliheydər Orucov 1905-ci ilin bu günü dünyaya gəlib. Əsas elmi yaradıcılığını “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” kimi fundamental 4 cildlik əsərin tərtibatı və redaktəsinə həsr edən Ə.Orucov dilçiliyin digər istiqamətlərində də səmərəli tədqiqat aparıb. (1905-1987)

5. 2016-cı ilin 25 noyabrında Kuba inqilabının lideri və ölkənin başçısı Fidel Kastro 90 yaşında həyatdan köçüb. (1926-2016)

6. 25 noyabr 1875-ci ildə görkəmli dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Fətəli xan Xoyski (25.11 (yeni təqvimlə 7.12) 1875-1920) Şəkidə anadan olub. Əslən Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərindəndir, ulu babaları Xoy və Şəkinin xanları, atası İsgəndər xan çar Rusiyasının generalı olub. F.Xoyski 1906-cı II Dövlət Dumasının deputatı seçilib. Xalq Cümhuriyyətinin 1-3-cü hökumətlərində baş nazir (may 1918 - mart 1919) olub, 5-ci hökumətdə (dekabr 1919 - aprel 1920) xarici işlər naziri işləyib. 1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə erməni terrorçuları tərəfindən qətlə yetirilib.

7. 25 noyabr 1901-ci ildə Xalq artisti Mərziyyə Yusif qızı Davudova (1901- 6.1.1962) doğulub. Mərziyyə Davudova Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında misilsiz xidmət göstərib. Görkəmli aktyor və rejissor Abbas Mirzə Şərifzadənin həyat yoldaşı olub.

8. 25 noyabr 1918-ci ildə tanınmış yazıçı-dramaturq İmran Qasımov (1918 - 20.4.1981) anadan olub. «Uzaq sahillərdə» romanının (Həsən Seyidbəyli ilə birgə), povest və hekayələrin, pyeslərin, bir sıra filmlərin («Bizim küçə», «İnsan məskən salır», «Onun böyük ürəyi» və s.) ssenarilərinin müəllifidir.

9. 25 noyabr 1935-ci ildə Əməkdar artist, xanəndə Qaraxan İmran oğlu Behbudov anadan olub. 

10. 25 noyabr 1994 - Xalq artisti Məmməd Burcəliyev (25.4.1914 - 1994) vəfat edib. Gəncə Dövlət Dram Teatrının səhnəsində çoxsaylı obrazlar qalereyası yaradıb. “Dəli Kür”(Allahyar), “Qəm pəncərəsi (Rəşid bəy), “Köhnə bərə (İbrahim) və s. filmlərdə çəkilib.

Surxay Atakişiyev, Bizim.Media