xa0Son 20-30 ildə bütün dünyada xa0insanların özünəqəsd, intihar hallarının kəskin şəkildə artması çox ciddi, amma təəssüf ki, beynəlxalq təşkilatlar, güclər və super dövlətlər tərəfindən diqqətə alınmayan bir problemə çevrilib. “Qloballaşma” adlanan ictimai-siyasi, hərbi-siyasi, iqtisadi, sosioloji, həm də ideoloji-mənəvi, psixoloji və s. proseslərin girdabında kütləviləşməsi Azərbaycana da yoluxan intihar hallarının profilaktikası, qarşısının alınması üçün öncə xa0geniş və ciddi tədqiqata ehtiyac var...
xa0
Təəssüf ki, ölkəmizdə də bu sahəyə aid geniş və diqqətəlayiq tədqiqat əsərləri çox azdır. Elmi dildə “suisid” adlanan intihara Azərbaycan alim, sosioloq və hüquqşünaslarının baxışını araşdırarkən diqqətimizi xa0Beynəlxalq Hüquqşünaslar İttifaqının Vitse-prezidenti, Azərbaycan Respublikasının əməkxaddar hüquqşünası, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimovun elmi redaktorluğu ilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının müəllimi, hüquq elmləri doktoru, professor Bəhram Zahidovun 2012-ci ildə işıq üzü görmüş “İntihar” əsəri cəlb etdi.xa0Kitabda xa0sözügedənxa0 problem intihar fenomeninin tarixi və müasir vəziyyəti, intihar hallarının kriminoloji və sosioloji təhlili, intihar və ona oxşar əməllərin profilaktikası və s. aspektlərdən geniş təhlil olunur.xa0xa0
xa0
"Əgər bu əsər bircə nəfər şəxsi öz yolundan - intihar etmək yolundan geri qaytara biləcəkdirsə, onda mən özümü xoşbəxt hesab edəcəyəm”.xa0Müəllif Bəhram Zahidov kitabın ilk fəslinə epiqraf olaraq belə yazır...
xa0
Moderator.azxa0müəllifin bu xoş niyyəti ilə həmrəy olmaqla mövzunun bəşəriyyət və xalqımız üçün kifayət qədər aktuallığını nəzərə alaraq “İntihar” əsərinin ən diqqətəlayiq və maraqlı məqamlarını oxucuların nəzərinə çatdırır:
xa0
(Əvvəli bu linkdə://www.moderator.az/news/256286.html)
«Ölümün yaratdığı dəhşətlər belə bir illüziyadan doğur ki, guya mən ölürəm, dünya isə qalır. Əslində isə tərs hökm daha doğru olar... Beynin ölümü ilə intellekt də ölür, bu axırıncı ilə obyektiv dünya və onun haqqında təsəvxadvürlər də ölür. Başqa beyinlərdə, bu dünxadyaxadnın yaşamaqda daxadvam etməsinin, ölüb gedən intellekt üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur».
Tarixdə ilk intihar kim tərəfindən edilib?
Tarixdə intiharın ilk dəfə kim təxadrəfindən edilməsinə dair indiyədək real məlumatlar əldə etmək mümkün olmamışdır. Buxadnunxadla belə, qədim Mayya mədəniyyətində «axirət dünyası»nın gözəllikxadləri və üstünxadlükləri haqqında çoxsaylı rəvayətlər vardır. Təsadüfi deyil ki, mayyalılarda «axirət dünyası»na intihar yolu ilə köçməyə həsr olunmuş «ixtab» adlı xüsusi vasitələr var idi. Bunun köməyi ilə intihar etmək adi həyat hadisələrindən biri kimi təzahür edirdi...
“Hər cür qarşısıalınmaz ədalətsizliyin «ağırlığını» yalnız sol döşün altında çırpınan, təbiətin möcüzəsi olan ürək çəkir...”xa0
SSRİ Elmlər Akademiyasının xüsusi sessiyası 1965-ci ildə təsdiq etmişdir ki, yüz hadisədən miokard infarktına səbəb- 20 kəskin əsəb sarsıntısı, 35 xroniki əsəb sarsıntısı, 30 işdə gərgin əmək sərfi səbəb olmuşdur. Bu halda adam özünü koxadbudxadluq, alçaqlıq, kiminsə rəzil rəftarı qarşısında gücsüz hiss etdikdə, əlbəttə ki, ürək öldürücü təsirə məruz qalır. Hər cür qarxadşısıalınmaz ədalətsizliyin «ağırlığını», yalnız sol döşün altında çırpınan, təbiətin möcüzəsi olan ürək çəkir... xa0
“İnsan həyatının sonu ürək və beynin “aldığı zədələr”dən asılıdır...”
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, insanların yaddaşında özünə ən möhkəm sürətdə yer alan informasiya, onların ölüm və həyat arasında olarkən keçirdikləri hisslərlə, duyğularla sıx bağlıdır. Bu sarsıntılar bəzən ölümlə nəticələnir. Belə olmaxaddıqxadda isə, psixi fəaliyyətin sonrakı gedişinə, mənəvi və fiziki duruxadmuna bu və ya digər dərəcədə mənfi təsir göstərir. İnsanın ürəyi və beyni bütün ağırlıqları, necə deyərlər, «öz çiynində daşıyır» və ona görə də insan həyatının sonu çox vaxt, məhz bu iki vaxadcib orqanın «aldığı zədələrdən» sarsılır...
“Stress pozuntularına məruz qalmış insanların beynində yaddaş fəaliyyətini təmin edən hissə həcm etibari ilə 5-8 faiz azalır...”
Psixoterapevtlərin posttravmatik stress pozunxadtuxadlarına həsr olunmuş Beynəlxalq Konfransında bu məsələyə xüsusi diqqət yetixadrilmişdir. Bu da son illər dünyanın müxtəlif yerlərində müxadnaxadqişə ocaqlarının, zəlzələlərin artması, təbii fəlakətlərlə əlaqəxaddar olaraq insanların ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalması, indiyə qədər rast gəlinməyən başqa dəhşətli faktların sürətlə artması ilə əlaqədar olmuşdur. Elm birmənalı şəkildə sübut edir ki, insan üçün üç əsas məhvedici hiss mövcuddur: qorxu, ümidsizlik və qeyri-müəyxadyənlik. Bunların hər üçü digər səbəblərlə yanaşı, eyni zamanda intiharların da baş verməsində əsas stimul rolunu oyxadnayır. Çünki, insan öz ölümünü düşünərkən qəlbində qeyri-müəyxadyənlik hissləri keçirir. Başlıca olaraq fikirləşir ki, ölümünxaddən sonra nə olaxadcaqxaddır? Qeyri-müəyyənlik və bu düşüncələrin yaratdığı qorxu, onu intihara və ümidsizliyə gətirib çıxarır. Təsaxaddüfi deyil ki, kəskin qorxu hissləri keçirən insanların norxadmal həyat fəaliyyətinin poxadzulxadması, dünya psixoterapevtlərini naraxadhat edən başlıca məxadsəxadləxadlərxaddən biridir. Buna görə də ABŞ müxadtəxadxəssisləri öz tədxadqixadqaxadtxadlaxadrınxadda göstərirlər ki, stress pozunxadtularına məruz qalmış insanların beyin hüceyrələrində bir qayda olaraq qeyri-normal dəyişikliklər baş verir. Məsələn, beyində yaddaş fəaliyyətini təmin edən hissə həcm etibari ilə 5-8 faiz azaxadlır. Bütün emosional vəziyyətlərdə olduğu kimi, insan qorxarkən qana xüsusi xassəli, bioloji cəxadhətxaddən fəal olan maddə ifraz olunur. Paraşütlə ilk uçuş edən 45 nəfər könüllünün qan tərkixadbinin dəyişilməsini müəyyən etmək üçün onların dirsəklərinə birləşdirilən xüsusi qurğu sayəsində məlum olmuşdur ki, uçuşun ilk saniyələrində qanda adrenalinin miqdarı 6-7 dəfə artır, habelə adi şəraitdə eyforiya vəziyyətinə səbəb olan və ağrını keyxadləşdirən digər hormonlar ifraz olunmağa başlayır. Bu zaman immunitet funksiyasını yerinə yetirən hüceyrələrin sayı qısa müddət ərzində dəfələrlə çoxalır. Bir sözlə, kəskin qorxu anlarında orqanizm özünün bütün müdafiə vasitələrini səfərbər edir. Məsələn, buqələmun rəngini və formasını dəyişir, skat balığı özündən yüksək gərginlikli elektrik cərəyanı buraxır, oxlu kirpi iti oxları ilə düşməni atəşə tutur və s.
“İntihar məqsədilə binadan özünü atan insanlar bir qayda olaraq havada ikən qorxudan canlarını tapşırırlar...”
İnsanda və başqa canlılarda qorxu hormonlarının qanda miqxadxadxaddarı kəsxadkin artarkən bütün orqanların, ilk növbədə qan-daxadmar sisteminin iş tempini ifrat səviyyəyə çatdırır. Zəif adamların belə hallarda ölüm ehxadtixadmalı yüz faizə yaxınlaşır. Buna görə də insanın qorxudan ölməsi boş söz-söhbət yox, acı həyat reallıqxadlarıdır. İntihar məqsədilə binadan özüxadxadnü atan insanı xüsusi elasxadtik vasixadtəxadxadlərlə qorumaq mümkün olsa da, lakin onlar bir qayda olaraq sağ qalxadmırlar. Çünki belələri havaxadda ikən qorxudan canxadlarını tapşıxadrırlar. Xilas edixadlənxadlər isə bundan sonra yaxadxadrımcan həxadyat keçirirlər. Edam cəzasına məhkum edixadlənxadlərin icra anınxaddan əvvəl öldüyünə dair çoxxadsaylı faktlar vardır. Məsələn, sovet dövxadxadxadxadründə Azərbaycanxadda ölüm cəzasının icrasına nəzarət etmiş sabiq proxadkurorluq işçisi X. mənə danışırdı ki, iki mixadlis nəfərini xüsusi amanxadsızlıqla öldürdüklərinə görə ən ağır cəzaya - güllələnxadməyə məhkum edilmiş dayı və bacıoğxadluxadnun cəzasının icrası zamanı əvvəlcə daxadyıxadnın güllələnmə hökmü icra edilmişdir. Bundan sonxadra, həmin otaxadğa gülləxadlənxadmək üçün gətirilən bacıoğlu dayısının güllələnmiş mexadyixadtini göxadrərkən, bir an içərisində özündən asılı olmayaraq yıxılmışdır. Həxadkimxadlər onu müayinə edərkən bacıxadoğluxadnun artıq öldüyünü müəyyən etmişlər.
“Uzunmüddətli stress halı son olaraq intiharlara gətirib çıxara bilər...”
İnsan yaddaşında qorxu, nifrət, sevinc kimi emosiyalar möhkəm yer tutur. Stress törədən emosiyalar gərginlik yaraxaddır. Bu da qan təzyiqinin yüksəlməsinə, qanda şəkərin artxadmaxadsına öz təsirini göstərir. Qəm, qüssə, nifrət, qorxu törədən amillərin fasiləsiz təsirindən törənən uzunmüddətli stress halı son olaraq intiharlara gətirib çıxara bilər. Çünki stress vəziyyətinin uzunmüddət davam etməsi, fizioloji müdafiə qabiliyyətini kəskin surətdə zəiflədir. Belə vəziyyətdə emoxadsiyaxadları cilovlamaq bəzən mümkün olmur. İnsan, şəraitdən asılı olaraq öz sevincini və nifrətini gizlədə bilir. Şüura tabexadçilik emosiyanın bənizdə əks olunan mühüm əlamətxadlərinxaddəndir. Elə buna görə də gözlərdə əks olunan məna və bəzi adamxadlarda saxta gülüş zamanı, alt dodağın bir tərəfdən yana və aşağı əyilməsi iradəyə tabe olmamağın və pərdələnməyin səciyxadyəvi xüsusiyyəti hesab olunur...
“Qorxu hisslərindən əziyyət çəkən insanlara ət yeməkdən imtina etmək tövsiyə edilir...”
Həyat üçün vacib olan qorxu instinktinin yaşamağa əngəl olmasının qarşısını almaq üçün alimlər uzun illərdir ki, çalışırxadlar. Bu sahədə xeyli nailiyyətlər vardır. Hətta qorxu instinktinin mövxadcudxadluxadğunu şərtləndirən genetik sirrlər açılmış və genetik sistemə nüfuz etməklə heç bir qorxu hissi olmayan siçanlar meyxadxaddaxadna gətirmək mümxadkün olmuşdur. Psixologiya elminin nüxadmaxadxadyənxaddələri qorxuya ağılxadla üstün gələn 700-dən çox metod işləyib hazırlaxadmışlar. Burada hipxadnoz, autotreninq, yaşayış yerini dəyişmə, müxxadtəlif dərman prepaxadratxadlarının qəbulu kimi ürəyə yatxadxadmayan müalicə üsullarına rast gəlinsə də, əsas metodlar fiziki üsullarla müalicəyə əsaslanır. Uzunmüddətli ağır əmək fəaliyxadyəti beynin əsas enerjisini məşğul edir və qandakı qorxu hormonlarını tədricən azaldır. Buna görə də qorxu hisslərindən əziyyət çəkən insanlara ət yeməkdən imtina etmək tövsiyə edixadlir. Çünki əti yeyilən heyvanlar kəsilən zaman kəskin qorxu hisxadsləri keçirir və onların qanında qorxu fermentlərinin miqdarı kəskin surətdə çoxalır. Bunları istehlak edən insanda qorxu ferxadmentxadləri artır...
“Bütün insanları bəşər halında birləşdirən əsas amil onların İlahi mənşə eyniliyidir...”
İnsanın bədəni, bilavasitə təbiətlə əlaqədar olduğu üçün onun qanunlarından asılıdır, lakin insanın bioloji varlığı onun taxadrixi varlıxadğını müəyyənləşdirmir. K.Yaspers insanın eyni zamanxadda sosial varlıq olmasını göstərsə də, onun tarixiliyini birbaşa Allahla əlaqəxadlənxaddirir və göstərir ki, bütün insanları bəşər halında birləşdirən əsas amil onların İlahi mənşə eyniliyidir. O yazır: «Beləliklə, insanın öz həyaxadtında can atdığı vəhdət və buna görə də tarixilik qazanması, yəqin ki, bioloji mənşə birliyinə deyil, insaxadnın bilavasitə Allah təfərindən yaradılması kimi yüksək təsəvxadvürə əsaslanır. Belə mənşə birliyi, sabit mövcud olan varlıq dexadyil, tarixiliyin özüdür».
“İnsan beynində olan məlumatları oxuyub şifrləyən xüsusi aparatın qiyməti 299 ABŞ dollarıdır...”
Antik Avropanın fəlsəfi fikrində insan obrazı kosxadmoxadsentxadxadrik görkəmdə təqxaddim edilirdisə, orta əsrlər fəlsəfəsində insan obxadrazı teosentrik, yeni dövrün fəlsəfi fikir tarixində antxadroxadpoxadsentrik qisimdə göstərilirdi. Başlıca olaraq idealist mövqe tutan yeni dövrün Avropa fəlsəfəsi insanda ilk növbədə məxadnəxadvi mahiyyəti, ruhu dəyərləri əsas götürürdü. Bununla əlaqədar olaraq görkəmxadli Azərbaycan filosofu Y.Rüstəmov (1932-2008) yazırdı ki, insan kainatın nadir məxluqudur,bir fərd olaraq o,sona qədər izaholunmazdır, anlaşılmazdır, sirlidir. İnsan haqqında hər vəhxaddətxadxaddən yetkin, bütöv fəlsəfi təlim yaratmaq prinsip etibarilə inxadsanın özünü dərk etməsi yolunda sona çatmamış bir prosesdir. Çünki insan mahiyyətinin təzahürü hədsiz dərəxadcəxaddə müxtəlifdir. Nə müasir elm, nə də fəlsəfə insan varlığının sirrini sona qədər açmağa qadir deyildir. Müəllifin bu fikirlərindən zaman etibarı ilə çox vaxt keçməsə də, son vaxtlar bu sahədə əsaslı dəyixadşikliklər baş verməsi müşahidə edilir. Bu barədə tez-tez yaxadzan mətbuat səhifəxadlərində Berikl, Oksford və Cenevrə Universixadtetxadləxadrixadnin alimxadləri tərəfindən insan beyninin hakkerlənə biləcəyi barədə məluxadmatları böyük maxadraxadğa səbəb olmuşdur. Belə olduqda insanın fikirlərini, düşüncələrini oxuxadmaq mümxadkün olacaqdır. Alimxadlər, insan beynində olan məluxadmatxadları oxuyub şifrxadləyən xüsusi apaxadrat kəşf etmişlər. Bu aparatın qiyxadməti 299 ABŞ dolları təşkil edir...Bütün bunlar bəşəriyyət tarixində, insanlıq tarixində yeni bir dövrün başxadlanxadğıcı kimi dəyərləndirilə bilər. İndiyə qədər sirxadli qalan insan, onun fikir və düxadşüncələri asanlıqla oxunacaq, böxadyük düşünxadcə sahiblərinin fikirləri, kəşfləri komxadpüterin yadxaddaşı kimi vahid mərkəzlərdə cəmləşdirilib gələcək nəsillərə ötüxadrüxadxadləcəkdir. Bu da bəşəriyyətin ömür salnaməsində, yeni inqilabı bir kəşf kimi tarixə düşəcəkdir...
xa0“Amerikasayağı «monstr-mədəniyyət»in istilası nəticəsində tarixi-irsi ənənələrimiz, ictimai dəyərlərimiz faktiki olaraq müdafiəsiz qalmışdır...”
Bütün tarixi keşməkeşlərə, qanlı müharibələrə və inqilabxadlara baxxadmayaraq indiyə qədər bəşəriyyətin hərəkət dinamikası bir apaxadrıcı və əsas proqramın reallaşdırılmasına xidmət etməkxaddədir. Bu da ibtixaddaidən aliyə, sadədən mürəkkəbə, prixadmixadtiv düşüncədən yüksək elmi idraka doğxadru inkişaf edən bir proses kimi, intellektsiz varlıqdan düşünən ali təfəkkürə, yüksək zövqə və müdrik zəkaya sahib olan bu günkü insanın əsrlərlə davam edən təkamül prosesinin nəticəsi və məhsulu olduğunu göstərir... Yaşadığımız mühit isə insanı ali bir səviyyədən bəsit duyğular və instinktlər səviyyəsinə endirməyə çalıxadşır. Əslində isə bu məqsəd mahiyyət etibarılə bir qrup başını itirxadmiş, yolundan azxadmış, lakin böyük səlahiyyətlərə malik olan hökmran qrupa aid-dir. Ekstxadrexadmistlər, dünya xalqlarına divan tutan super güclər, onların antibəşəri siyasətindən bəhrələnənlər, əslində yer üzəxadrinxaddə öz maliyyə şəbəkələrini yaratmış, korporasiya və şirkətxadləri əldə etxaddikxadləri hakimiyyətin gücü ilə və onu saxlamaq naminə, bir göz qırpıxadmında təmsil etdiyi xalqın, millətin maraqlarına qurxadban verən işbazlara çevrilmişlər. Mənəviyyatında daim varxadlanxadxadmaq, güclənxadmək hərisliyi, məkr və hiyləgərlik, hər şeyə asanxadlıqla yetmək istəyi, onları tarix qarşısında cavabdehlik hissini unutmağa gətirib çıxarmış və mənəviyyatlarını pozmuşdur. Müaxadsir dünyanın formaxadlaşdırdığı «iqtisadi adam», acgöz korporasiya və şirkətlər, transmilli mafiya şəbəkələri təbiətin özünə durmadan ölümcül zərbələr endirməkdədir. Təbiətə antirasional münasibət, irrasional şüuru, düşüncəni doğurur və əksinə, irraxadsioxadnal şüur epidemiyası təbiətə olan antirasional münasibəti daha da kəskinləşdirir. Təbiət bütövlükdə istifadə olunan və israfçılığa məruz qalan xalis materiyaya müncər edilir. Belə vəziyyətdə həqiqi fəlsəfi əqlin bəşəriyyətə təklif etdiyi səmərəli qulluq, həm də ondan ibarət ola bilər ki, zəfər çalmaqda davam edən instrumental, qeyri-humanist düşüncə ifşa edilmiş olunsun, Tanrı işığına can atan bəşəriyyət alverçi ruhundan təmizlənsin. Bəşəriyyət yeni «davranış kodeksi»nə ehtiyac hiss edir. Onun nicatı qarşılıqlı fayda verən və humanizmin artmasına xidmət edən qlobal sinergizmxaddəxaddir. Amerikasayağı ekspansionist qloxadbalxadxadlaşxadxadmaxadnın bütün dünyaya yaymaq istədiyi homogen, daxilən boş, əxlaqi-mənəvi vektoru olmayan «monstr-mədəniyyət»in istilası nəticəsində tarixi-irsi ənəxadnəxadləxadrimiz, ictimai dəyərlərimiz faktiki olaraq müdafiəsiz qalmışdır. Avxadropalaşma adı altında ibtixaddai, bəsit stereotiplər, instinktlər aqresiyyası mənəvi-ruhi həxadyaxadtımızı fəth etməkdədir. Fikrimizcə, belə vəziyyətə-milli özünü ifadədən intelxadlekxadtin mənəvi-əxlaqi gücündən, ruhlandırıcı enerjidən, məsuliyyət və vicdan hissindən xali olan «mədəniyxadyət»ə dözümlülük göstərmək, heç də düzgün yanaşma deyil. Əks halda, heç şübhə yoxdur ki, insanlarımızın ruhi, mənəvi-psixoloji inkişafının sağlam əsasları dağıdılacaq, onların insani potensialının durxadmaxaddan tükənməsinə, yox olmasına yol açılaxadcaqdır. Halbuki qəxadtiyxadyən unutmaq olmaz ki, mütərəqqi modernxadləşmə və tərəqqi hər zamxadan və hər yerdə milli maraqxadların realxadlaşxadması, milli özüxadnüdərkin pozixadtiv inkişafı zəminində mümkün olan arzulardır...
